Güneş Saati Nedir?
Güneş saati, Güneş ışınlarına maruz kalan bir nesnenin gölgesinin konumu ile günün saatini gösteren en eski zaman ölçme cihazıdır.
Gün ilerledikçe, güneş gökyüzünde hareket ederek nesnenin gölgesinin hareket etmesine neden olur ve cihaz zamanın geçişini gösterir. Bu tür bir prensiple çalışan ilk cihaz, muhtemelen milattan önce 3500’lü yıllardan kalma idi. Saatin üstünde bulunan mil, yani gnomon gölge oluşturarak zamanı gösteriyordu. Saat, Grekçe’de gösterge anlamına gelen gnomon ve bir sütundan oluşuyordu. Milattan önce, 8. yüzyıla gelindiğinde daha hassas cihazlar kullanılmaya başlandı. Bilinen en eski güneş saati, bu dönemden kalma bir Mısır yeşil şist gölge saatiydi.
Gölge saati, bir ucunda yükseltilmiş bir çapraz parçaya sahip düz bir tabandan oluşuyordu. Üzerinde, altı zaman dilimi cetveli yazılı olan saat, sabah doğu ucunda ve öğleden sonra batı ucunda bulunmak üzere bir nesne ile doğu-batı yönünde yerleştirilmişti. Çapraz duran bu nesnenin gölgesi, zamanı gösteriyordu. Bu tür saatler, Mısır‘ın bazı bölgelerinde modern zamanlarda dahi kullanılmaya devam etti.
Aristarchus’un Güneş Saati
Bir diğer güneş saati, yaklaşık milattan önce 280’li yıllarda Sisamlı Yunan astronom Aristarchus’a atfedilen yarım küre şeklindeki saat idi. Taş ve tahtadan yapılan alet, içine yarım küre şeklinde bir açıklığın bulunduğu kübik bir bloktan oluşuyordu. Bu bloğa, bir ucu yarım küre boşluğun merkezinde olacak şekilde bir işaretçi sabitlenmişti. Gün boyunca, işaretçinin gölgesinin ucuyla kat edilen yol yaklaşık olarak dairesel bir yay şeklindeydi. Yayın uzunluğu ve konumu, mevsimlere göre değişiyordu. Bu nedenle, yarım kürenin iç yüzeyine uygun sayıda yay çizilmişti.
Her yay, 12 eşit bölüme ayrıldı ve her gün, gün doğumundan gün batımına kadar hesaplandı. Her eşit aralık bir saati temsil ediyordu. Günün uzunluğu mevsime göre değiştiğinden, bu saatlerin uzunluğu da aynı şekilde mevsimden mevsime ve hatta günden güne değişiklik gösterdi. Dolayısıyla zaman, mevsimsel saatler olarak biliniyordu. Aristarchus’un güneş saati yüzyıllar boyunca yaygın olarak kullanıldı. Milattan sonra 859 ila 929 yılları arasında yaşayan Arap gökbilimci Battani’ye göre 10. yüzyılda Müslüman ülkelerde hala görülüyordu.
Yunanlıların Güneş Saati Alanındaki Gelişimleri
Babilli gökbilimci Berossus, yayın güneyindeki küresel yüzeyin bir kısmını keserek bu güneş saatinin bir varyasyonunu icat etti. Yunanlılar da geometrik hünerleriyle, hatırı sayılır karmaşıklıkta güneş saatleri geliştirdi ve üretti. Örneğin, sekizgen şeklinde olan ve yaklaşık milattan önce 100’den kalma Atina’daki Rüzgâr Kulesi, pusulanın çeşitli ana noktalarına bakan sekiz adet düzlemsel güneş saatini içeriyordu. Dahası, çok sayıda antik Yunan güneş saati, gnomonun ucunu içeren koninin ekseninin Dünya’nın kutup eksenine paralel olduğu, taş bloklar halinde kesilmiş konik yüzeylere sahipti. Genel olarak, Yunanlıların zamanı mevsimsel saatlerle gösteren dikey, yatay veya eğimli kadranlara sahip cihazlar ürettikleri görüldü.
Yunanlılarda olduğu gibi, Romalıların güneş saatleri de mevsimlik saatler kullanıyordu. Samnitler tarafından ele geçirilen ilk güneş saati, milattan önce 290’da Roma’da yapılmıştı. Fakat tüm şehir için tasarlanan saatler yaklaşık milattan önce 164’e kadar inşa edilmedi. Romalı mimar ve mühendis Vitruvius, De Architectura adlı harika eserinde bazıları taşınabilir olan birçok güneş saatinden bahsediyordu. Orta Çağ Müslümanları da özellikle güneş saatlerine ilgi duyuyorlardı. Çünkü bu saatler, namaz için uygun zamanları belirlemek için son derece gerekliydi. Bu sebeple Müslüman kişi veya ülkelerce kullanılan güneş saatleri, namaz vaktini gösteren çizgiler içeriyordu. Müslümanlar, güneş saati tasarlamanın temel ilkelerini Yunanlılardan öğrenmiş olsalar da trigonometri kullanarak mevcut tasarımların çeşitliliğini arttırdılar.
Milattan sonra 13. yüzyılın başlarında Abu Ali al-Hasan al-Marrakushi; silindirik, konik ve diğer güneş saati türleri üzerinde metinler yazdı. Yazıları, astronomik amaçlar için eşit saatler tanımlıyordu. 14. yüzyılın başlarında mekanik saatlerin ortaya çıkmasıyla birlikte güneş saatleri, Avrupa’da kademeli olarak genel kullanıma girdi. 19. yüzyıla kadar güneş saatleri mekanik saatleri sıfırlamak için hala kullanılıyordu.
Kaynaklar;
- sundial | Definition, History, Types, & Facts | Britannica
- Ancient Egyptian Sundial Discovered at Valley of the Kings | Live Science
